Ngā Ture me ngā Here Whakamahi a Te Rito

1. Te whakaae ki ngā ture

Mā te takiuru ki Te Rito e whakaae ana koe ki ngā ture e whai ake nei

2. Ngā kaiwhakamahi Te Rito me te kaiwhakarato ratonga

I tēnei tuhinga ko te tikanga o te kupu 'koe' ko te kaimahi tērā a te kaiwhakarato mātauranga kei te takiuru me te whakamahi i Te Rito, ā, ko 'mātau' kei te kōrero mō Te Tāhuhu o te Mātauranga. Ko mātau te kaiwhakarato mō Te Rito, kei ngā kaiwhakamahi te kawenga mō ngā ihirangi katoa.

3. Ngā mātāpono whakamahinga raraunga o Te Rito

Kua whakamanahia e Te Rito ngā mātāpono o Toi Hau Tangata mō te whakamahi raraunga. E whakaae ana a Te Rito me ana kaiwhakamahi ki te whakatutuki i ō rātau haepapa, mahi hoki mā ngā tikanga e whakaata ana i ēnei ina whakamahia e rātau Te Rito:

He tāngata

He arotahi ki te whakapai ake i te ao o te tangata — ngā tāngata, ngā tamariki me ngā taiohi, ngā whānau, ngā iwi me ngā hapori.

Manaakitanga

Te whakaaronui me te pupuri i te mana me te rangatiratanga o te tangata, ngā whānau, ngā hapori, ngā rōpū rānei e tuari ana i ā rātau raraunga, mōhiohio hoki.

Mana whakahaere

Te whakamana i te tangata mā te tuku kōwhiringa ki a ia me te whakamana anō kia āhei atu rātou ki ā rātau raraunga, mōhiohio hoki, me te whakamahinga hoki.

Kaitiakitanga

Ka noho hei kaitiaki e mārama ai, e pono ai te iwi o Aotearoa.

Mahitahitanga

Ka mahi i runga i te mana ōrite me te tuari i ngā mōhiotanga hira.

4. Ō haepapa

Me pēhea te whakamahi i Te Rito

E whakaae ana koe kia kaua e whakamahia a Te Rito hei:

  • tukuatu, tikiake, whakarerekē, tuku rānei i ngā ihirangi:
    • takahi ture, whakamamae, whakatumatuma, tūkino, whakatūtara, he whakararuraru rānei i te tūmataitinga o tētahi atu, he kaikiri, houhou ā-karihika, ā-mātāwaka rānei
    • takahi i ngā tika whakamana ā-ture, moko, manatārua, kaipupuri rānei
  • āta tuku pūmanawa kino
  • whakamomoka, whakatīwheta ranei i tētahi atu
  • tuku "mēra paraurehe", ētahi atu āhuatanga whakapati rānei.

Whakamōhiotia mai mātau ina takahia ngā ture

E whakaae ana koe kia wawe tonu te whakamōhio mai i a mātau mēnā e whakapono ana koe kua takahia tētahi o ēnei ture whakamahi, mā te:

Haumarutanga

E whakaae ana koe kia:

  • noho haumaru ēnei raraunga mō tō takiuru Te Rito:
    • ingoa kaiwhakamahi
    • takiuru
    • kupuhipa
    • ētahi atu pūtautuhi whaiaro
  • whakamahia tētahi kupuhipa ahurei pakari, ā, ko koe anake te mea mōhio ka mutu ka whakamahia anake mō tēnei pūkete (e tūtohu ana mātau kia whai i ngā tohutohu CERTNZ mō ngā kupuhipa pai)
  • whakarerekētia tō kupuhipa mēnā ka tonoa e mātau
  • whakamōhio tonu mai i a mātau mēnā ka mōhio koe ki tētahi whakamahinga poka noa, tētahi atu takahi rānei i te haumarutanga o Te Rito.

Tūmataitinga

E whakaae ana koe kia ū ki Te Ture Matatapu 2020 ina whakamahi koe i a Te Rito. Kei roto i tēnei ko te whakarite ko ngā mōhiohio whaiaro:

  • ka kohia anake, ka whakamahia, ka whakapuakina hoki ina hiahiatia mō tētahi kaupapa tauwhāiti
  • ka kohia i runga i te tika, ā, mā ngā tikanga tōkeke, whaitake hoki
  • ka tōtika te whakamahi me te tuari
  • ka noho haumaru
  • he tika, he hou hoki
  • he whāiti te āheinga a te tangata mō tētahi kaupapa tauwhāiti
  • ka puritia mō te wā anake e hiahiatia ana mō te kaupapa tauwhāiti.

I raro hoki i Te Ture Matatapu e whakarite ana:

  • me mōhio te tangata ina kohia āna mōhiohio me te pūtake hoki
  • ka taea e te tangata te uru ki āna ake mōhiohio whaiaro me te tono kia whakatikahia.

5. Tauākī Tūmataitinga a Te Rito

Ō mōhiohio whaiaro kei Te Rito

Nā te tuku āheinga ki a koe ki te whakamahi i a Te Rito, kua kohia e mātau me te whakamahi i ngā mōhiohio whaiaro e whai ake:

  • tō ingoa tuatahi, ingoa whānau hoki
  • wāhitau īmēra
  • tō kaiwhakarato mātauranga
  • te āhua o te whirihora i tō wheako Te Rito e pai ana ki a koe.

Ka pēhea tā mātau whakamahi i ō mōhiohio

Ka whakamahia e mātau ngā mōhiohio whaiaro ka whakaratoa e koe:

  • kia wātea ai a Te Rito ki a koe
  • hei whakapai ake me te whakawhaiaro i tō wheako Te Rito.

Ka whakamahia pea e mātau ēnei mōhiohio hei whakamōhio atu i a koe mō Te Rito, pērā i ngā taumahi hou, ngā whakahoutanga haumaru rānei.

Te tuari i ō mōhiohio whaiaro

Ka tiria pea e mātau ngā mōhiohio whaiaro ka whakaratoa e koe ki:

  • ngā kaiwhakarato whaimana e tautoko ana i a Te Rito
  • ngā umanga nā rātau ngā taupānga ka uru atu koe mā Te Rito
  • tētahi tūranga e hiahia ana i ngā mōhiohio mō te tautoko i te haumarutanga o Te Rito.

Te kimi i ō mōhiohio whaiaro

Ka taea e koe te tono ki te kaiwhakarato mātauranga e mahi ana koe mēnā e hiahia ana koe ki te mōhio he aha ngā mōhiohio mōu kei Te Rito, ā, me pēhea te whakatika i ngā hapa.

Ka whakamahia anake e mātau ngā mōhiohio whaiaro e pā ana ki te whakamahinga o Te Rito kia mōhio ai mātou kei te:

  • mahi tika
  • noho haumaru ngā mōhiohio a te tangata.

Ngā mōhiohio whaiaro mō ētahi atu

Ka kohia pea e Te Rito ētahi atu mōhiohio whaiaro pērā i:

  • ngā mōhiohio whaiaro mō ngā ākonga, ō rātau whānau/kaitiaki me ētahi atu kaimahi a ngā kaiwhakarato mātauranga
  • ngā ihirangi matihiko i hangaia e ngā kaiwhakarato mātauranga, pērā i ngā kuputuhi, ngā atahanga, ngā ororongo, ngā ataata, me ngā hono tukutuku
  • ngā mōhiohio mō te hunga whakamahi i a Te Rito me te wā.

6. Ngā kupu arowhānui

Ā mātau ratonga

Ko tā Te Tāhuhu (mātau) he:

  • whakarato i a Te Rito ki a koe i runga i te wairua tūpato me te pūkenga
  • whakapau kaha ki te whakatinana i ngā taurangi i whakapuakina e Te Rito
  • whakarite kia noho wātea, hapakore hoki a Te Rito ki tērā e tino taea ana, i te mea kāore i a mātau te mana whakahaere i ngā pūnaha me ngā ratonga ka whakamahia.

Me mōhio koe ko te whirihoranga o te rorohiko, te pūrere, me ngā pūnaha ka whakamahia e koe ka whai pānga pea ki tō āhei ki te whakamahi i a Te Rito, i te āhua rānei o te whakamahinga.

Ngā haepapa ihirangi

Nō ngā kaiwhakamahi te haepapa mō ngā ihirangi ka whakamahia, ka whakawāteatia rānei i runga i a Te Rito.

E kore e taea e Te Tāhuhu te tirotiro, te takatā, te whakahaere rānei i te āhua o tō whakamahi, a ētahi atu rānei i ngā ihirangi ka toroa mā Te Rito.

Ngā taunahatanga mō ngā ngaronga

Ka noho taunaha anake a Te Tāhuhu mō ngā ngaronga ka pā ki a koe nā te whakamahinga a tētahi atu i tō Takiuru Rāngai Mātauranga (ESL), i tētahi pūtautuhi whaiaro i Te Rito rānei, mēnā i hua ake te ngaronga ī tō mātau ake ngoikoretanga.

Ka noho taunaha pea koe mō ngā ngaronga ka pā ki Te Tāhuhu, ā mātau kaiwhakarato rānei, tētahi atu rōpū rānei nā te whakamahi a tētahi atu i tō ESL, tētahi atu pūtautuhi whaiaro rānei, mēnā ehara nā Te Tāhuhu te take i hua ake ai te ngaronga.

Te whakarerekē i ēnei ture

Ka whakapau kaha mātau ki te whakamōhio atu i ngā kaiwhakamahi katoa i mua i tā mātau whakarerekē i tētahi wāhanga, te katoa rānei o ēnei ture. Mēnā he nui ngā whakarerekētanga o ngā ture, ka tohua pea koe ki te whakaae ki ngā ture i whakarerekēhia ina takiuru anō koe.

Te whakatārewa, te kati rānei i ngā pūkete Te Rito

E mārama ana koe ka whakatārewahia pea, ka katia rānei tō pūkete Te Rito mēnā:

  • ka whai whakaaro mātou kua takahia e koe ēnei ture
  • ka whakahautia pea mātau e tō kaiwhakamana apatono
  • mēnā kua "hohekore", kāore anō kia whakamahia e koe a Te Rito mō te 12 marama, neke atu rānei.

Ka āhei koe ki te kati i tō pūkete Te Rito ahakoa te wā mā te tono ki te Kaiwhakahaere Apatono o tō kura.